Winterslaap
De winter is voor veel dieren een moeilijke periode. Hiervoor vindt ieder diersoort wel zijn eigen oplossing. Sommige dieren trekken weg, maar ze kunnen ook blijven. Voor deze dieren is de winterslaap een slimme manier om met dit barre seizoen om te gaan.
Waarom zoveel dieren het doen
De winter is een periode van minder daglicht, minder warmte en minder voedsel. Veel dieren doen het dan wat rustiger aan. Vleermuizen, korenwolven, egels, eikelmuizen, grondeekhoorns en natuurlijk beren, het zijn allemaal winterslapers. Zij ontlopen daarmee de kans om opgegeten te worden of te sterven aan voedseltekort. Tijdens deze periode vermindert de stofwisseling (metabolisme) en dalen de ademhaling, hartslag en lichaamstemperatuur. Op die manier besparen winterslapers energie. Wereldkampioen bij de koudbloedigen is een kikker in Alaska die tot min 30 graden afkoelt en dat overleeft door een soort antivries te maken. Ook elders in het dierenrijk komt winterslaap voor. Bij insecten heet winterslaap diapauze. Sommige reptielen en amfibieën doen het ook. Groene kikkers bijvoorbeeld gaan in winterslaap op de bodem van de sloot.
Voor bepaalde dieren zijn omgevingsfactoren een teken om zich helemaal uit het openbare leven te onttrekken. Syrische hamsters gaan in winterslaap als het per dag minder dan 8 uur licht is. Bos- en huismuizen gaan in dagelijkse torpor, een toestand van verminderde fysiologische activiteit, als het ze meer energie kost om voedsel te zoeken dan dat ze energie uit dat voedsel halen.
Verschillende manieren van winterslaap
Niet alle winterslapers doen hetzelfde. Alleen al zoogdieren hebben drie verschillende soorten winterslaap. De bekendste winterslaper is de beer, een van de weinige grotere dieren die een winterslaap houdt. Beren brengen hun metabolisme naar beneden. Omdat ze zo groot en goed geïsoleerd zijn, blijft hun temperatuur rond de 28 graden schommelen. Kleinere dieren (tussen de 6 kilo en 100 gram) worden kouder tijdens de winterslaap. Zij hebben geen isolerende vetlaag zoals beren. Zo koelen de egel, de vleermuis, de korenwolf en de hazelmuis af tot 6 à 7 graden.
Lange tijd zó koud zijn heeft echter orgaanschade tot gevolg. En dus doet deze groep winterslapers iets heel slims: om de tien of elf dagen warmen ze even op naar 37 graden. Op die temperatuur worden er speciale enzymen actief die de opgedane schade in hun lichaam ongedaan maken. De derde groep warmbloedige winterslapers zijn de nog kleinere zoogdieren. Zij doen iedere dag een kort winterslaapje: een aantal uren per dag gaan ze in torpor, een toestand van verminderde fysiologische activiteit. Torpide dieren zijn volledig inactief en over het gehele lichaam verstijfd. De rest van de dag zijn ze wel gewoon actief, zij het in mindere mate. Onder deze categorie vallen bijvoorbeeld huis- en bosmuizen en huisspitsmuizen. Als het in de winter bepaalde perioden echt koud wordt, kunnen ze deze techniek toepassen.
Op een laag pitje
De lichaamstemperatuur van winterslapers is tijdens de winterslaap laag en er is bijna geen hersenactiviteit te bespeuren. Uit onderzoek blijkt dat er bij grondeekhoorns en hamsters van alles gebeurt in de hersenen. De kortere winterslaap begint met een slaapachtige toestand. Eenmaal onder de 25 graden komt het brein in een buitengewone rust en beneden de 14 graden zijn de hersenen vrijwel uitgeschakeld. Daarbij is geen gedrag meer mogelijk, maar de dieren kunnen nog wel dingen waarnemen. Opmerkelijk is dat grondeekhoorns na het ontwaken uit hun winterslaap even de kluts kwijt zijn. Hun ruimtelijke geheugen zijn ze tijdelijk kwijt. Verstopplaatsen van voedsel kunnen ze niet meer terugvinden. De hersenen van hamsters herstellen zich razendsnel, omdat ze het proces van de winterslaap vroegtijdig kunnen omkeren.
Bij winterslapers stopt ook het afweersysteem dat mens en dier beschermt tegen allerlei ziekten. Hierdoor verdwijnen de meeste witte bloedcellen en vinden er vrijwel geen afweerprocessen plaats. Resultaat is dat longen en andere organen van winterslapers geen schade oplopen tijdens de elkaar opvolgende periodes van afkoeling en opwarming.
Bronnen:
nemokennislink.nl
vroegevogels.vara.nl
Hennie van Elderen
Foto Vleermuizen: Door U.S. Fish and Wildlife Service Headquarters – Hibernating batsUploaded by Dolovis, CC BY 2.0, wikimedia.org
Foto Egel: By Jürgen Howaldt – Own work (selbst erstelltes Foto), CC BY-SA 2.0 de, wikimedia.org